สงฺขฺยํ โนเปตีติ อิมสฺส ‘‘ทิฏฺฐธมฺเม อนาสโว’’ติ อิมสฺส วเสน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ’’ติ อโวจ สอุปาทิเสสนิพฺพานวเสนฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ วา ทิฏฺเฐ-ธมฺเม อนาสโว ธมฺมฏฺโฐ เวทคู กายสฺส เภทา มนุสฺโส เทโวติ วา ปญฺญตฺติํ น อุเปตีติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสนปิ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เอตฺถ จ สุขาทีสุ เวทนาสุ ยถากฺกมํ ราคานุสยาทโย กถิตาติ อาห – ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโต’’ติฯ โย หิ ราคาทิ ปจฺจยสมวาเย อติอิฏฺฐาทีสุ อุปฺปชฺชนารโห มคฺเคน อปฺปหีโน, โส ‘‘ราคานุสโย’’ติอาทินา วุตฺโต, อปฺปหีนตฺโถ โส มคฺเคน ปหาตพฺโพ, น ปริยุฏฺฐานาภิภวตฺโถติฯ

ปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา

[252] ยตฺถ ปติฏฺฐา นตฺถิ เอกนฺติกาติ เอกนฺติกสฺส มหโต ปาตสฺส อลนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺฐา’’ติฯ อสมฺภูตตฺถนฺติ น สมฺภูตตฺถํ, มุสาติ อตฺโถฯ โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนฯ ยํ ตํ อุทกํ ปตตีติ โยชนาฯ ยสฺมา สมุทฺทปิฏฺเฐ อนฺตรนฺตรา เวรมฺภวาตสทิโส มหาวาโต อุฏฺฐหิตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ อุคฺคจฺฉาเปติ, ตํ กทาจิ จกฺกวาฬาภิมุขํ, กทาจิ สิเนรุปาทาภิมุขํ คนฺตฺวา ตํ ปติหนติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺสา’’ติอาทิฯ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวาติ มหตา วาตเวเคน สมุทฺธตํ เตเนว เวเคน ปกฺขนฺทนฺตญฺจ หุตฺวาฯ มหานรกปปาโต วิยาติ โยชนายามวิตฺถารคมฺภีรโสพฺภปปาโต วิย โหติฯ ตถารูปานนฺติ ตตฺถ วสิตุํ สมตฺถานํฯ อสนฺตนฺติ อภูตํฯ อตฺถวเสน หิ วาจา อภูตํ นามฯ

น ปติฏฺฐาสีติ ปติฏฺฐํ น ลภิฯ อนิพทฺธนฺติ อนิพนฺธนตฺถํ ยํกิญฺจิฯ ทุพฺพลญาโณติ ญาณพลรหิโตฯ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ วตฺวา ‘‘สุตวา อริยสาวโก’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โสตาปนฺโน ธุร’’นฺติ วุตฺตํฯ อิตเรสุ อริยสาวเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เตสญฺหิ เวทนา สุปริญฺญาตาฯ พลววิปสฺสโก…เป.… โยคาวจโรปิ วฏฺฏติ มตฺตโส เวทนานํ ปริญฺญาตตฺตาฯ

ปาตาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ กิญฺจาปิ สุขา, ปริณามทุกฺขตา ปน สุขเวทนาย เอกนฺติกาติฯ วินิวิชฺฌนฏฺเฐนาติ ปีฬนวเสน อตฺตภาวสฺส วิชฺฌนฏฺเฐนฯ หุตฺวาติ ปจฺจยสมาคเมน อุปฺปชฺชิตฺวาฯ เตน ปากภาวปุพฺพโก อตฺตลาโภ วุตฺโตฯ อภาวากาเรนาติ ภงฺคุปคมนากาเรนฯ เตน วิทฺธํสภาโว วุตฺโตฯ อุภเยน อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตาย สิขปฺปตฺตํ อนิจฺจตํ ทสฺเสติฯ สฺวายํ หุตฺวา อภาวากาโร อิตราสุปิ เวทนาสุ ลพฺภเตว, อธิโก จ ปน ทฺวินฺนํ ทุกฺขสภาโวฯ ทุกฺขตาวเสน ปุริมานํ เวทนานํ ทฏฺฐพฺพตาย ทสฺสิตตฺตา ปจฺฉิมาย เวทนาย เอวํ ทฏฺฐพฺพตา ทสฺสิตาฯ อทฺทาติ ญาณคติยา สจฺฉิกตฺวา อทกฺขิฯ ญาณคมนญฺเหตํ, ยทิทํ ทุกฺขโต ทสฺสนํฯ สนฺตสภาวํ สุขทุกฺขโต อุปสนฺตรูปตฺตาฯ

ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ทฺวีสุ ชเนสูติ สุตวนฺตอสฺสุตวนฺเตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุคตเวธนฺติ ปุพฺเพ ปวตฺตเวธสฺส อนุคตเวธํฯ พลวตรา ทิคุณา วิย หุตฺวา ทฬฺหตรปวตฺติยาฯ เอวเมวาติ ยถา วิทฺธสฺส ปุริสสฺส อนุเวธนา พลวตรา, เอวเมวฯ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสนฯ สมาธิสีเสน เหตฺถ ฌานญฺจ คหิตํฯ โส น ชานาติ อนธิคตตฺตาฯ นิสฺสรณนฺติ ชานาติ อนิสฺสรณเมวฯ ตาสํ สมธิคตานํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ น วิปฺปยุตฺโต อปฺปหีนกิเลสตฺตาฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ สงฺขาย ปญฺญาย ปริญฺญาตจตุกฺขนฺธสฺสฯ เตนาห ‘‘ตุลิตธมฺมสฺสา’’ติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ปุริมสุตฺเต วิย อารมฺมณานุสโยว กถิโต, โส ปน ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อนุโรธวิโรธปหานสฺส วุตฺตตฺตา ขีณาสโว ธุรํฯ อนาคามีปิ วฏฺฏติ, ตสฺส วิโรธปฺปหานํ ลพฺภติฯ

สลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ